Manastiri na Kosovu i Metohiji – svetinje srednjovekovne Srbije

Kosovo i Metohija, kao duhovno i političko središte srednjovekovne Srbije, područje je na kojem su najbolji vizantijski neimari tokom 14. veka zidali brojne manastire, zadužbine Nemanjića. Ovi manastiri na Kosovu i Metohiji, kao važni srednjovekovni spomenici, pomoći će vam da bolje razumete svoj narod, kulturu, tradiciju, ali i umetnost srednjeg veka. Međutim, ako je vaša poseta nekom od kosovsko-metohijskih manastira dodatno motivisana religioznim razlozima, vaše putovanje će biti više od „verskog turizma“, jer će mu oni dati posebnu duhovnu dimenziju.

Manastiri na Kosovu i Metohiji na Uneskovoj listi svetske kulturne baštine

Ukoliko želite da proširite granice svog znanja i naučite više o svetinjama srednjovekovne carske Srbije, krenite put kosovsko-metohijskih manastira. U redovima koji slede predstavljamo vam samo neke od najpoznatijih i najznačajnijih – one koji se nalaze na Uneskovoj listi svetske kulturne baštine. Provedite vikend u Srbiji malo drugačije, obilazeći srpske srednjovekovne svetinje na Kosovu i Metohiji – Gračanicu, Visoke Dečane, Pećku patrijaršiju i Bogorodicu Ljevišku.

Gračanica – remek-delo poznovizantijske arhitekture

Ovaj manastir iz 14. veka nalazi se u istoimenom selu Gračanica, nedaleko od Prištine. Gračanička crkva je posvećena Blagovestima Bogorodici (kasnije Uspenju). Kao spomenik kulture od izuzetnog značaja, na Uneskovoj listi svetske kulturne baštine nalazi se od 2006. g. Verovatno je poslednja među zadužbinama kralja Milutina. Završena je malo pre njegove smrti (1321. g.), na samom kraju njegove vladavine, dok je priprata naknadno dozidana (oko 1330).

Sa svojom prepoznatljivom piramidalnom formom svodova i kupola, skladnim proporcijama i univerzalnim estetskim vrednostima, predstavlja pravo remek-delo poznovizantijske arhitekture. Unutrašnji prostor crkve krase freske izvedene u slikarskom stilu koji odlikuje izrazita narativnost. Smatra se da ih je oslikao protomajstor Mihailo Astrapa, koji je bio glavni slikar i u oslikavanju unutrašnjosti Bogorodice Ljeviške. U pitanju je vizantijski klasicizam, razvijen na antičkim uzorima. Tek nedavno su završeni višedecenijski konzervatorski radovi na njenom celokupnom zidnom slikarstvu.

U Gračanici se nalazi čuvena freska kraljice Simonide, koju je opevao pesnik Milan Rakić. Pored ove, najznačajnije freske ovog hrama su i ktitorski portret kralja Milutina sa modelom crkve, genealoško stablo loze Nemanjića (prvi put naslikano upravo u Gračanici), stojeće figure svetih ratnika, monumentalni lik Hrista Pantokratora, te brojne druge kompozicije, svetiteljski portreti, kao i oni koji prikazuju važne istorijske ličnosti tog vremena.

Visoki Dečani –  zadužbina svetog kralja

Manastir Visoki Dečani nalazi se južno od Peći, u metohijsko-prizrenskoj kotlini. Osnivač, tj. ktitor ove velelepne zadužbine koja je pravo umetničko delo je Stefan Dečanski (Stefan Uroš III Dečanski), sin kralja Milutina i otac cara Dušana (Dušan Silni). Majstor Vito Kotoranin bio je glavni neimar. Trenutno je jedini verski objekat na Kosovu i Metohiji pod zaštitom Kfora.

Dečanska crkva je najznačajnija, najveća i najviša sačuvana građevina srednjovekovne Srbije. Sazidana je od skupocenih građevinskih materijala i u svakom smislu opravdava epitet „Visoki“.  Impozantna kupola dostiže visinu od čak 28 metara. Poznat kako po svojoj lepoti i prirodnim blagodetima, tako i po kulturnom značaju i svojim svetinjama, dečanski manastir se od 2004. g. nalazi pod zaštitom Uneska. Pored brojnih drugih relikvija i svetinja ovog manastira, najznačajnije su mošti Svetog kralja Stefana Dečanskog i mošti njegove sestre Svete Jelene Dečanske. Bogatu riznicu ovog metohijskog manastira čine brojne ikone, crkveni predmeti, rukopisi, knjige… Izuzev hilandarske, nadmašuje sve druge u srpskom kulturnom nasleđu po svojoj vrednosti i bogatstvu.

Preko hiljadu srpsko-vizantijskih fresaka, sa oko deset hiljada likova, sa podrobno prikazanom istorijom hrišćanstva, čini unutrašnjost dečanskog sabornog hrama posvećenog Hristovom vaznesenju svojevrsnom galerijom iz koje progovara iskustvo čitave kasnovizantijske umetnosti. Među njima se posebno izdvaja freska Isusa Hrista sa isukanim mačem koji razdvaja dobro od zla. Jedinstvena je po tome što jedina na svetu prikazuje Isusa Svedržitelja kao svojevrsng ratnika. Takođe, posebno su značajni portreti Nemanjića, kao i čuveni prikaz njihove loze koji se nalazi na istočnom zidu, te paraklisi posvećeni Svetom Nikolaju i Svetom Dimitriju. Prisustvovanje svetoj liturgiji u ovom manastiru i celivanje blagouhanog kivota sa moštima Svetog kralja, koje imaju najduži neprekidni boravak na srpskom tlu, poseban je doživljaj za sve istinske vernike.

Pećka patrijaršija – sedište srpskih arhiepiskopa

Južno od Peći, u klisuri Pećke Bistrice, okružena visovima Prokletija, nalazi se Pećka patrijaršija. Ovaj svojevrsni mauzolej srpskih arhiepiskopa i patrijaraha zapravo je manastirski kopleks koji se sastoji se od četiri manje crkve (Crkva Sv. Apostola, Crkva Sv. Dimitrija, Bogorodičina crkva i Crkva Sv. Nikole), po čemu je jedinstven. U 13. veku je središte srpske arhiepiskopije premešteno iz Žiče upravo ovde, u Crkvu Sv. Apostola.

Pećka patrijaršija je građena postepeno, od treće decenije 13. do sredine 14. v. Čuveni šam-dud star oko osam stotina godina, koji je posadio Sava Drugi, nalazi se u jedinstvenom ambijentu manastirske porte. Najstarije je zaštićeno stablo Srbije. U samoj porti su ostali sačuvani i temelji nekada bogatog manastirskog kompleksa.

Različiti stilovi srednjovekovnog freskoslikarstva ostavili su traga na zidovima pećkih crkava, u periodu između 14. i 18. v. Ovde se nalaze neke od najlepših srpskih srednjovekovnih fresaka. Riznica s ikonama, rukopisnim knjigama i drugim crkveno-umetničkim dragocenostima  je u više navrata bila žrtva Turaka i drugih pljačkaša, ali o njenoj izuzetnoj prošlosti i dalje svedoči deo koji je sačuvan. Među njima su i najstarija štampana ćirilična knjiga na Balkanu (Oktoih petoglasnik), Rodopovo zvono (nazvano po svom livcu), zlatarski radovi, umetnički vez i dr.

Bogorodica Ljeviška – nekadašnji saborni hram u Prizrenu

U nemanjićkoj carskoj prestonici Prizrenu, kroz koju prolazi Prizrenska Bistrica, nalazi se jedna od najvećih svetinja na jugu Metohijske kotline. Podignuta je u 14. veku na ostacima crkve iz 13. v., kao jedna od mnogih zadužbina kralja Milutina. Ovo je još jedna crkva posvećena Uspenju Presvete Bogorodice, a nekada je bila saborni hram i glavna crkva u Prizrenu.

O razvoju srednjovekovnog slikarstva i bogatstvu umetničke zaostavštine govore dva sloja fresaka u znaku različitih stilova. Dok se u prvom sloju ističu Svadba u Kani, Isceljenje slepog i Bogorodica sa Hristom hraniteljem (13. v.), portreti Nemanjića i ktitora manastira predstavljaju drugi sloj (početak 14. v.). Za Bogorodicu Ljevišku se može reći da je među prvim spomenicima narativnog stila. Zanimljivo je da je ona ne samo prvi očuvani spomenik dvorske slikarske radionice kralja Milutina već i prvi u kojem se u Srbiji predstavljaju svetiteljke.

Freska Isusa Prizrenca, zaštitnika grada, zanimljiva je po jednom specifičnom fenomenu. Kada u određeno doba godine izgreje sunce i dođe do ukrštanja svetlosti, riza Hristova pojavljuje se u različitim nijansama plave boje, što ostavlja utisak 3D prikaza. Još jedna zanimljivost vezuje se za fresku Bogorodice sa Hristom hraniteljem (Bogorodica Ljeviška, zaštitnica hrama). Naime, ova freska se na čudesan način pojavila kada je prilikom pretvaranja crkve u džamiju bila prekrivena stubom. Ove dve freske su ujedno i među najzačajnijim u hramu.

Od pretvaranja crkve u džamiju do pokušaja paljenja i rušenja – Bogorodica Ljeviška je svetinja koja je opstala uprkos brojnim nedaćama. Nažalost, teško je oštećenja u Martovskom pogromu 2004. g. od strane albanskih ekstremista, zajedno sa mnogim drugim pravoslavnim crkvama i hramovima. Tragovi oštećenja vidljivi su i danas. Pod zaštitom Uneska kao ugroženo kulturno dobro, Ljeviška je opasana bodljikavom žicom. Poslednjih godina vrata ove svetinje su uglavnom zatvorena, dok se bogosluženja služe samo za praznike posvećene Bogorodici. Ukoliko se nađete u Prizrenu, ne propustite jedinstvenu priliku da je posetite.